Έθιμα της αποκριάς: Βασικές πληροφορίες

Έθιμα της αποκριάς: Βασικές πληροφορίες

Οι εκδηλώσεις της αποκριάς από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, συμβολίζουν το τέλος του χειμώνα και την αρχή της άνοιξης.
Σύμφωνα με την παράδοση, οι μεταμφιέσεις και τα δρώμενα γίνονται για να ξεγελαστούν τα κακά πνεύματα, που κρατούν τη γη νεκρωμένη, προκειμένου να την αφήσουν να βλαστήσει και πάλι.
Οι ρίζες των εορταστικών εκδηλώσεων και εθίμων της Αποκριάς βρίσκονται στην αρχαία Ελλάδα. Σχετίζονται με τις λατρευτικές γιορτές προς τιμή του θεού Διονύσου, που ήταν θεός του γλεντιού, του κρασιού και της γονιμότητας.
Κατά τη διάρκεια των γιορτών αυτών που ονομάζονταν «Διονύσια», στην αρχαία Αθήνα γινόταν παρέλαση άρματος, το οποίο ακολουθούσαν χορευτές και μεταμφιεσμένοι τραγουδιστές, που φορούσαν προσωπίδες και τραγουδούσαν σατυρικά τραγούδια. Επίσης οι οπαδοί του Διονύσου φορούσαν δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με την τρυγία, (δηλαδή το κατακάθι του κρασιού) και στεφανώνονταν με κισσό, το αειθαλές ιερό φυτό του Διονύσου.
Από τον 19ο αι. μέχρι και σήμερα η Αποκριά -το γνωστό μας Τριώδιο- ξεκινά κάθε χρόνο την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και τελειώνει την Κυριακή της Τυροφάγου.
Η λέξη «Αποκριά» ή «Απόκρεως» σημαίνει τον αποχαιρετισμό της κρεατοφαγίας. «Από-κρέως» δηλαδή η αποχή από το κρέας.
Αντίστοιχα και λατινογενής λέξη «καρναβάλι», είναι σύνθετη και αποτελείται από τις λέξεις carne = κρέας και vale= χαιρετώ. Που σημαίνει χαιρετώ το κρέας και αντιστοιχεί δηλαδή ό,τι ακριβώς είναι και η δική μας λέξη «αποκριά».
Ιδιαίτερη θέση στην αποκριάτικη περίοδο έχει η Πέμπτη της κρεάτινης εβδομάδας, η λεγόμενη Τσικνοπέμπτη, γιατί την ημέρα αυτή όλα τα σπίτια ψήνουν κρέας, ενώ παλιότερα έλιωναν το λίπος από τα χοιρινά και η τσίκνα ήταν διάχυτη παντού.
Με την Καθαρή Δευτέρα τελειώνει το καρναβάλι. Ο κόσμος βγαίνει στην ύπαιθρο για να γιορτάσει τα «Κούλουμα» όπως ονομάζονται. Οι χριστιανοί τρώνε μόνο νηστίσιμα φαγητά. Από τη μέρα αυτή αρχίζει η Μεγάλη Σαρακοστή, δηλαδή η νηστίσιμη περίοδος που διαρκεί μέχρι το Πάσχα.
Η Καθαρή Δευτέρα είναι αργία και οι άνθρωποι βγαίνουν από τα σπίτια τους για να χαρούν, να χορέψουν και να διασκεδάσουν ανάλογα με τα έθιμα της κάθε περιοχής.
Σε πολλά μέρη χορεύουν το γαϊτανάκι, καθώς και άλλους παραδοσιακούς αποκριάτικους χορούς, γίνονται διάφορα δρώμενα, που ειδικά αυτή την περίοδο είναι σατυρικοί. Η βωμολοχία επιτρέπεται και ακούγεται με ευχαρίστηση λόγω των ημερών, πράγμα που θα ήταν αδιανόητο για άλλες δημόσιες ώρες.
Το γαϊτανάκι συμβολίζει τον κύκλο της ζωής που ανοίγει και κλείνει για τον άνθρωπο και όλα έχουν μια συνεχή ροή γεγονότων, που δένονται με ένα μίτο, το παιχνίδι.
Η ζωή είναι ένα παιχνίδι….
Από τη λύπη στη χαρά, από τη χαρά στη λύπη…
Από τη ζωή στο θάνατο, από το θάνατο στη ζωή...
Από το τίποτα στο παν.
Χειμώνας, άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο.
Χθες, σήμερα, αύριο, πάντα… Μια συνέχεια…
Ένα κυκλογύρισμα στην αλάνα της ζωής.
Άλλο έθιμο πανελλαδικό είναι το πέταγμα του χαρταετού. Συμβολίζει την αισιοδοξία για τη ζωή που δεν πρέπει να χάνεται ποτέ. Την ανάταση της ψυχής ξεφεύγοντας τις δύσκολες καταστάσεις.
Το πέταγμα του χαρταετού πρέπει να γίνεται σε μέρος ανοιχτό και ασφαλές. Πολλές φορές γίνεται μάλιστα και συναγωνισμός ποιος θα τον κρατήσει πιο ψηλά, βάζουν στοιχήματα και το γλέντι κρατάει ώρες, μέχρι αργά στη δύση του ήλιου.

Μασκαράδες ή μεταμφιεσμένοι.

Κατά το λεξικό του Σουϊδα, τη μάσκα ανακάλυψε ο Θέσπις - 10ος αιώνα.
Οι άνθρωποι ανέκαθεν χρησιμοποιούσαν τη μεταμφίεση, για να εκφράσουν την ατομική και κοινωνική τους συνείδηση. Στις κωμωδίες και στα σατυρικά δράματα, το προσωπείο αποτελούσε το σημαντικότερο εξάρτημα της αρχαίας σκηνικής.
Οι μάσκες ήταν πήλινες και όμοιες μεταξύ τους. Επίσης στόλιζαν το κεφάλι τους με στεφάνια κισσού, φυλλωσιές και διάφορα κλαδιά.
Επανάσταση για την αρχαία ελληνική αισθητική προκαλεί ο Αισχύλος, που πρώτος χρωματίζει τις μάσκες των ηθοποιών.
Από τότε και μετά, φτιάχτηκαν μάσκες στις διαβατήριες τελετές, που βοηθούσαν στη διατήρηση της κοινωνικής τάξης, μάσκες για τις γιορτές ανανέωσης και αναγέννησης, μεταμφιέσεις από άντρες σε γυναίκες, μάσκες θεατρικές, αλλά και μάσκες ως προστατευτικό σύμβολο, που απέτρεπε το κακό. Σκεφτείτε ότιπολλά ζώα και έντομα έχουν έμφυτη την ικανότητα να μεταμφιέζονται για να επιβιώνουν στο περιβάλλον τους. Ο άνθρωπος χρειάστηκε να ανακαλύψει τρόπους μεταμφίεσης προκειμένου να προστατεύεται.
Αργότερα οι Ρωμαίοι έφτιαξαν μάσκες που διέφεραν η μία από την άλλη και παρίσταναν διάφορους τύπους της κωμωδίας.
Στην ελληνική επικράτεια τον 19ο αιώνα, χρησιμοποιούσαν διάφορα ονόματα κατά τόπους για τους μασκαράδες όπως: κουδουνάτους, γιανίτσαρους, μούσκουρους, καρνάβαλους, μπούλες, προσώπεια κ.α.
Σε αρκετά μέρη της Ελλάδας διατηρούνται ακόμα τέτοιες μορφές μεταμφιεσμένων με κουδούνια και δέρματα ζώων όπως στη Σκύρο, «οι μπαμπόγεροι» στο Φλάμπουρο Σερρών, «οι γενίτσαροι και οι μπούλες» στη Νάουσα κ.α.
Ο χορός του Τράγου στο νησί της Σκύρου, έχει τις ρίζες του στο βάθος του χρόνου:
«Μια φορά κι ένα καιρό, ένας γέρος βοσκός κι η γυναίκα του βρίσκονταν τον καιρό της Αποκριάς στο βουνό με το κοπάδι τους όταν έπεσε πολύ χιόνι. Όλα τα ζώα ψόφησαν και τότε ο τσοπάνος τα έγδαρε, ζώστηκε τα δέρματα και τα κουδούνια τους και γύρισε στο χωριό με τη γυναίκα του, της οποίας τα ρούχα είχαν γίνει κουρέλια. Το θέαμα αυτό κι ο ήχος των κουδουνιών εντυπωσίασαν τόσο τον λαό, ώστε άρχισε λίγο-λίγο να μιμείται κάθε χρόνο αυτή την εποχή».
Τρία είναι τα κύρια πρόσωπα σ΄αυτό το δρώμενο: ο Γέρος (με τα κουδούνια), η Κορέλλα (ένας νέος άντρας μεταμφιεσμένος σε κορίτσι ή νύφη) και ο Φράγκος (ντυμένος με κουρελιάρικα ρούχα).
Το τρίο διασχίζει σιγά-σιγά το χωριό, μέσα από τα πιο στενά δρομάκια. Ο Γέρος δημιουργεί ο ίδιος το χορό του, αυτοσχεδιάζοντας. Με ειδικά πηδήματα, στριψίματα και τινάγματα, κάνει να ηχήσουν τα κουδούνια δημιουργώντας ευδιάκριτα ρυθμικά σχήματα. Ενώ ο Γέρος εκτελεί το δικό του χορό, η Κορέλλα γυρίζει γύρω του με χαριτωμένα σκιρτήματα, και ο Φράγκος κάνει τα δικά του καμώματα φυσώντας τη μπουρού.
Το αποκριάτικο αυτό έθιμο είναι στο αποκορύφωμά του το βράδυ της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς, όπου εμφανίζονται ομαδικά πολλοί «κουδουνάδες» απ΄όλο το νησί – ένα θέαμα επιβλητικό καθώς οι ήχοι των κουδουνιών ακούγονται παντού μέχρι αργά τη νύχτα στους δρόμους της Χώρας.
Πρέπει να διαθέτει κανείς μεγάλη δύναμη και αντοχή για να συμμετέχει στο παραδοσιακό αυτό δρώμενο, δεδομένου και του συνολικού βάρους των κουδουνιών που μπορεί να φτάνει τα πενήντα κιλά.
Η βασική ενδυμασία του πρωταγωνιστή - του Γέρου - είναι η παραδοσιακή φορεσιά του σκυριανού τσοπάνου με τα κουδούνια κρεμασμένα γύρω από τη μέση, και με μάσκα από ένα ολόκληρο κατσικίσιο δέρμα.